#17 WORDS FLY, WRITING REMAINS: FIRST PRINTS OF MUTEFERRIKA PRINTING HOUSE
SÖZ UÇAR YAZI KALIR: MÜTEFERRİKA MATBAASININ İLK BASKILARI
Nurhan UZUNAY, Undergraduate Student, Inonu University, History Department
The history of the printing press in the Ottoman Empire extends to the late 15th century, with presses established by Jews, Armenians, and Orthodox Greeks in cities such as Istanbul, Thessaloniki, Edirne, and Izmir. However, the press established by İbrahim Müteferrika in 1726 operationally and officially in 1727, stands out as the first in the Islamic world to print texts in Turkish/Ottoman using Arabic script. Contrary to popular belief, Müteferrika's interest in this field did not begin during his ambassadorship in France (1720-21), but rather in the 1710s through his experiments with map printing. These efforts demonstrate his longstanding familiarity with printing techniques. Interestingly, before the official publication of the first book, *Vankulu Lügati*, three maps were printed: the Black Sea (1724/25), Iran (1729/30), and an undated map of Egypt, highlighting his special interest in and contributions to cartography.
Between 1729 and 1742, İbrahim Müteferrika published 18 different titles encompassing dictionaries, grammar, history, geography, astronomy, physics, and politics, spread over 22 volumes and 16 books. Nine of these publications were historical texts. Additionally, two works, *Tuhfetü’l-kibâr* and *Târîh-i Hind-i Garbi*, intertwined history and geography. One of the press’s most impressive outputs was *Cihânnümâ*, a comprehensive geography book. The press also included a study on magnetism and *Usûlü’l-Hikem* by İbrahim Müteferrika himself, advocating for reforms in the Ottoman army inspired by European models.
From 1729 to 1746, the earlier a book was printed by Müteferrika's press, the more popular it tended to be. Bestsellers included *Vankulu Lügati*, *Grammaire Turque*, *Bosna Tarihi*, *Usûlü’l-hikem*, and *Füyûzat-ı Mıknâtısiyye*. These were followed by *Mısır Tarihi*, *Timur Tarihi*, *Târîh-i Seyyâh*, *Yeni Dünya*, *Tuhfetü’l-kibâr*, and *Naima Tarihi*. Meanwhile, sales of *Cihânnümâ*, *Takvîmü’t-tevârîh*, *Gülşen-i Hulefâ*, and *Raşid, Küçükçelebizâde Tarihi* were comparatively lower.
The publications included:
- Vankulu Lügati: The first book printed at the press, it is an Arabic-Turkish dictionary by Mehmed el-Vanî (d. 1529), based on Cevherî's well-known Arabic lexicon. This two-volume work was printed in a run of 500 copies on January 31, 1729.
- Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l-Bihâr: Completed on May 29, 1729, Katip Çelebi’s historical account of Ottoman naval battles, originally written in 1656, was printed in 1,000 copies, each sold for 3 kuruş.
- Târîh-i Seyyâh der Beyân-ı Zuhûr-ı Ağvâniyân ve Sebeb-i İnhidâm-ı Binâ-i Devlet-i Şâhân-ı Safaviyân: Translated from Latin to Ottoman by either İbrahim Müteferrika or Judasz Tadeusz Krusinski himself, this book details the Afghan invasion of Iran and the fall of the Safavid Empire, based on Krusinski’s six years of observations in Iran. It was printed in 1,200 copies in 1729.
- Târîhü’l-Hindi’l-Garbî el-Müsemmâ bi-Hadîs-i Nev: Printed in 1730, this work by Emir Muhammet bin Hasan-ül Mes’ud details the history of America and the West Indies, featuring thirteen maps and illustrations, making it the first official Turkish book of its kind with 500 copies printed.
- Acâibü’l-makdûr fî nevâîbi Timûr: A translation of Ibn Arabshah’s biography of Timur, this book was translated into Turkish by Nazmizade Hüseyin Murtaza and printed on May 18, 1730, in an edition of 500 copies.
- Târîhu’l-Mısri’l-cedîd ve kadîm: Written by Ahmed bin Hemdem, known as Süheylî, this book covers the history of Egypt from creation until 1628/1629, following the Ottoman conquest. It was printed on June 17, 1730, in 500 copies.
- Gülşen-i Hülefâ: Authored by Nazmizade Hüseyin Murtaza, this work narrates the history of Muslim dynasties from the Abbasid caliphs to Sultan III. Ahmed, printed on August 16, 1730, in 500 copies.
- Grammaire turque ou méthode courte & facili pour apprende la langue turque…: Written by Jean-Baptiste Holderman, this grammar book was printed from March to November 1730 in 1,000 copies.
- Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-ümem: Authored by İbrahim Müteferrika, this treatise on rational principles for organizing nations was printed in February 1732 in 500 copies.
- Füyûzât-ı Mıknatisiyye: Featuring a compass illustration, this work on the benefits of the compass was printed on February 27, 1732, in 500 copies.
- Cihânnümâ: A detailed geographical work by Katip Çelebi that incorporates Western sources to enhance Ottoman geographical knowledge. Known as the "Mirror of the World," it was printed in 1732 and included color maps among its features, with 500 copies produced.
- Takvîmü’t-Tevârîh: Another work by Katip Çelebi, printed in 1733, it also had an edition size of 500 copies.
- Târîh-i Na‘îmâ: Ravzatü’l-Hüseyin fî hulâsati ahbâri’l-hâfikeyn*: Covering events from 1574 to 1655, this history was printed in October 1734 in two volumes, with a total of 500 copies made.
- Râşid Târihi: Detailing the period from 1660 to 1721-1722, this historical work by Mehmed Râşid Efendi was printed on February 17, 1741, in two volumes, also in an edition of 500 copies.
- Çelebizâde Târihi: Covering the events of 1721-1722 and 1727-1728, this history by Küçükçelebizade İsmail Asım Efendi was printed on February 17, 1741, in 500 copies.
- Ahvâl-i Gazavât der Diyâr-ı Bosna: Written by Bosnalı Kadı Ömer Efendi, this account of the Austrian War's battles in Bosnia was printed on March 19, 1741, and was one of Müteferrika's best-selling books, with 500 copies printed.
- Ferheng-i Şuûrî: Lisânü’l-Acem: The final work printed by Müteferrika's press, this Persian dictionary by Hasan Şuûrî was published on October 1, 1742, in an edition of 500 copies.
References
Kemal Beydilli, “İstanbul’da İlk Türk Matbaalarında Basılan Kitaplar”, Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük istanbul Tarihi, Cilt 7, 2015, ss. 555-571.
Kemal Beydilli, “Müteferrika Matbaası”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (gözden geçirilmiş 3. Basım) Ek-2. Cilt, 2019, ss. 341-343.
Orlin Sabev, “Kâtip Çelebi ve İbrahim Müteferrika”, Uluslararası Kâtip Çelebi Araştırmaları Sempozyumu, Ed. Mikail Acıpınar, İrfan Kokdaş, İsmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Yayınları, İzmir 2017, s. 151-172.
Târih-i Seyyâh, Judasz Tadeusz Krusinski, haz. Recep Demir, Grafiker Yayınları, Ankara 2016.
Nurhan UZUNAY, Lisans Öğrencisi, İnönü Üniversitesi Tarih Bölümü
Osmanlı İmparatorluğu'nda matbaanın tarihçesi, XV. yüzyılın sonlarına dek uzanır ve bu dönemde İstanbul, Selanik, Edirne, İzmir gibi şehirlerde Yahudiler, Ermeniler ve Ortodoks Rumlar tarafından kurulan matbaalar mevcuttur. Ancak, İbrahim Müteferrika tarafından 1726'da fiilen ve 1727'de resmi olarak kurulan matbaa, Arap harfleri kullanılarak Türkçe/Osmanlıca metinlerin basıldığı İslam dünyasındaki ilk matbaa olarak öne çıkar. Müteferrika'nın bu alana olan ilgisi genel kanının aksine, Fransa büyükelçiliği görevi (1720-21) sırasında değil, daha öncesinde 1719'larda harita kalıpları ile yaptığı baskı çalışmaları ile belirginleşmiştir. Bu çalışmalar, onun baskı tekniklerine dair uzun süredir bilgi sahibi olduğunu göstermektedir. İlginç bir şekilde, Müteferrika'nın matbaası resmi olarak açıldıktan sonra basılan ilk eser olan Vankulu Lügati'nden önce üç harita basmıştır: Karadeniz (1724/25), İran (1729/30) ve tarihsiz Mısır haritaları.Bu da onun haritalara olan özel ilgisini ve bu alandaki çalışmalarını ortaya koymaktadır.
İbrahim Müteferrika, 1729-1742 yılları arasında aralarında sözlük, gramer, tarih, coğrafya, astronomi, fizik ve siyaset konularını kapsayan 18 farklı başlıkta eser, 22 cilt 16 kitap halinde basılmıştır. Müteferrika matbaasında gerçekleştirilen on altı basımın dokuzu tarih üzerinedir. Bunlara ek olarak, Tuhfetü’l-kibâr ve Târîh-i Hind-i Garbi gibi iki eser daha, tarih ve coğrafyanın iç içe geçtiği yapıtlardır. Matbaanın en etkileyici çalışmalarından biri olan ve geniş kapsamlı bir coğrafya kitabı niteliğindeki Cihânnümâ, matbaanın önemli ürünlerinden biridir. Basılan eserler arasında, mıknatıs hakkında bilgiler sunan fizikle ilgili bir çalışma da yer almakta olup, İbrahim Müteferrika tarafından kaleme alınan Usûlü’l-Hikem ise, Osmanlı ordusunun Avrupa’dan ilham alınarak yapılan reformlarla güçlendirilmesi gerektiğini savunan bir eserdir.
1729-1746 yılları arasında satışa sunulan Müteferrika matbaasının eserleri arasında, ilk basım tarihleri daha eskiye dayanan kitaplar daha fazla rağbet görmüştür. Vankulu Lügati, Grammaire Turque, Bosna Tarihi, Usûlü’l-hikem ve Füyûzat-ı Mıknâtısiyye, Müteferrika'nın en çok satan baskıları arasında yer alıyor. Bu eserleri, Mısır Tarihi, Timur Tarihi, Târîh-i Seyyâh, Yeni Dünya, Tuhfetü’l-kibâr ve Naima Tarihi gibi baskılar izliyor. Diğer yandan Cihânnümâ, Takvîmü’t-tevârîh, Gülşen-i Hulefâ ve Raşid, Küçükçelebizâde Tarihleri gibi eserlerin satışları, diğerlerine kıyasla yarı yarıya düzeyde gerçekleşmiştir.
Bu basımı gerçekleştirilen kitaplar aşağıdaki gibidir:
- Vankulu Lügatı, matbaada basılan ilk kitaptır. Vankulu Lügati, Cevherî'nin tanınmış Arapça lügatine dayanarak, Vankulu olarak bilinen Mehmed el-Vanî (ö. 1529) tarafından oluşturulmuş bir Arapça-Türkçe sözlüktür. Bu eser, 31 Ocak 1729 tarihinde iki cilt olarak toplamda 500 adet basılmıştır.
- Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l-Bihâr (Deniz Seferleri Hakkında Büyüklere Armağan): Katip Çelebi’nin 1656 tarihli Osmanlı deniz savaşları hakkında yazdığı eserin basımı 29 Mayıs 1729’da tamamlanmıştır. Toplam 1.000 adet basılan eserin biri fiyatı 3 kuruştu.
- Târîh-i Seyyâh der Beyân-ı Zuhûr-ı Ağvâniyân ve Sebeb-i İnhidâm-ı Binâ-i Devlet-i Şâhân-ı Safaviyân [Afganlıların İran’ı İstilası ve Safavî Devleti’nin Çöküşünün Nedenleri]: Polonyalı misyoner Judasz Tadeusz Krusinski'nin Latinceden Osmanlıca'ya çevrilen bu eseri, çevirisinin İbrahim Müteferrika tarafından yapıldığı genel kabul görse de, bazı kaynaklar çeviriyi Krusinski'nin kendisinin gerçekleştirdiğini öne sürmektedir. Eser, yazarın İran'da altı yıl süresince yaptığı gözlemlere dayanır ve XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Afganlar ile Safeviler arasında yaşanan gergin dönemleri detaylı bir şekilde anlatır. Kitap, 1729 yılında 1.200 adet basılmıştır.
- Târîhü’l-Hindi’l-Garbî el-Müsemmâ bi-Hadîs-i Nev (Yeni Dünya diye Adlandırılan Batı Hindistan Tarihi): 1730 tarihinde basılmıştır. Emir Muhammet bin Hasan-ül Mes’udinin eseridir. Amerika ve Batı Hint tarihini anlatan bir kitaptır. Türk basımcılığının ilk resmi kitabıdır. Kitapda harita on üç resim bulunmaktadır. Eser beş yüz adet basılmıştır.
- Acâibü’l-makdûr fî nevâîbi Timûr [Timur Belası Tarihi]: İbn Arabşâh'ın (ö. 1450) Arapça olarak kaleme aldığı, Timur'un fetihlerini anlatan eseri, Nazmizade Hüseyin Murtaza (ö. 1720) tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Bu çeviri, 18 Mayıs 1730 tarihinde 500 adet olarak basılmıştır.
- Târîhu’l-Mısri’l-cedîd ve kadîm [Eski ve Yeni Mısır Tarihi]: Süheylî mahlasıyla tanınan Ahmed bin Hemdem (ö. 1632) tarafından yazılan, yaratılıştan 1515 yılına ve Osmanlı'nın fethinden 1628/1629 yılına kadar olan Mısır tarihini kapsayan eser, 17 Haziran 1730 tarihinde 500 adet basılmıştır.
- Gülşen-i Hülefâ (Halifelerin Gül Bahçesi): Nazmizade Hüseyin Murtaza tarafından kaleme alınan, Abbasî halifelerinden Osmanlı Sultanı III. Ahmed'e kadar uzanan Müslüman hanedanlarının tarihini anlatan eser, 16 Ağustos 1730 tarihinde 500 adet basılmıştır.
- Grammaire turque ou méthode courte & facili pour apprende la langue turque… (Türk Grameri veya Türkçeyi Kısa Yoldan Kolay Öğrenme Yolu): Jean-Baptiste Holderman (ö. 1730) tarafından yazılan bu eser, Mart ile Kasım 1730 tarihleri arasında toplamda 1.000 adet basılmıştır.
- Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-ümem (Milletin Nizamına Dair Akılcı Öneriler İbrahim Müteferrika tarafından yazılan bu eser, 1732 yılı Şubat ayında 500 adet olarak basılmıştır.
- Füyûzât-ı Mıknatisiyye (Pusulanın Yararları): Bu kitap, 27 Şubat 1732 tarihinde 500 adet basılmış olup, içerisinde bir pusula resmi bulunmaktadır.
- Cihânnümâ: Batılı kaynaklardan da yararlanarak, Osmanlıların coğrafya bilgisini zenginleştiren ve ilk Osmanlı coğrafya kitabı olarak kabul edilen Katip Çelebi'nin "Dünya Aynası" adlı eseri, 1732 yılında basılmıştır. Bu dönemin en önemli coğrafya kitabı olan eser, toplamda beş yüz adet üretilmiştir. Kitabın haritaları renklendirilmiş olup, bu detay eserin görsel zenginliğine katkı sağlamaktadır.
- Takvîmü’t-Tevârîh (Tarihler Takvimi): Katip Çelebi’nin bu eserinin baskısı 1733’te tamamlanmıştır. Eser beş yüz adet basılmıştır.
- Târîh-i Na‘îmâ. Ravzatü’l-Hüseyin fî hulâsati ahbâri’l-hâfikeyn (Mustafa Naîma (ö. 1716) Tarihi): Bu eser, 1574 ile 1655 yılları arasında gerçekleşen olayları kayıt altına almakta olup, Ekim 1734 tarihinde iki cilt halinde 500 adet basılmıştır.
- Râşid Târihi [Mehmed Râşid Efendi (ö. 1735) Tarihi]: Bu eser, 1660 ile 1721-1722 yılları arasında gerçekleşen olayları detaylandırır ve 17 Şubat 1741 tarihinde iki cilt halinde 500 adet basılmıştır.
- Çelebizâde Târihi [Küçükçelebizade İsmail Asım Efendi (ö. 1760) Tarihi]: Bu eser, 1721-1722 ve 1727-1728 yılları arasında meydana gelen olayları içermekte olup, 17 Şubat 1741 tarihinde 500 adet basılmıştır.
- Ahvâl-i Gazavât der Diyâr-ı Bosna (Bosna’da Sürdürülen Gazaların Durumu): Bosnalı Kadı Ömer Efendi tarafından kaleme alınan bu eser, 1736-1739 Avusturya Savaşı sırasında Bosna cephesinde gerçekleşen savaşları anlatmaktadır. Kitap, 19 Mart 1741 tarihinde 500 adet basılmıştır. "Bosna Tarihi" olarak bilinen bu çalışma, İbrahim Müteferrika'nın en çok satan kitaplarından biri olmuştur.
- Ferheng-i Şuûrî: Lisânü’l-Acem [Hasan Şuûrî’nin (ö. 1693-94) Farsça Lügati]: Müteferrika Matbaası'nın son eseri, 1 Ekim 1742 tarihinde 500 adet basılmıştır.
Kaynaklar
Kemal Beydilli, “İstanbul’da İlk Türk Matbaalarında Basılan Kitaplar”, Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük istanbul Tarihi, Cilt 7, 2015, ss. 555-571.
Kemal Beydilli, “Müteferrika Matbaası”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (gözden geçirilmiş 3. Basım) Ek-2. Cilt, 2019, ss. 341-343.
Orlin Sabev, “Kâtip Çelebi ve İbrahim Müteferrika”, Uluslararası Kâtip Çelebi Araştırmaları Sempozyumu, Ed. Mikail Acıpınar, İrfan Kokdaş, İsmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Yayınları, İzmir 2017, s. 151-172.
Târih-i Seyyâh, Judasz Tadeusz Krusinski, haz. Recep Demir, Grafiker Yayınları, Ankara 2016.