#64 OSMANLI’YI NASIL BİLİRDİNİZ?: AVUSTURYA ELÇİSİ BUSBECQ’İN GÖZÜNDEN OSMANLI DEVLETİ (1555-1560)

HOW DID YOU KNOW THE OTTOMANS?: THE OTTOMAN EMPIRE THROUGH THE EYES OF AUSTRIAN AMBASSADOR BUSBECQ (1555-1560)

Mervenur Satçelik, Master's Student, Inonu University, Social Sciences Institute

If I announced that you have a chance to press a button on a time machine and teleport to the era of Suleiman the Magnificent, would you listen to me? What if I said that reaching this time machine is possible for everyone? Or if I asked you if you would like to know how Hürrem Sultan was perceived by the people? Or if I offered you the chance to watch the execution of Şehzade Mustafa on an HD screen? Would you like me to explain why Turks don’t throw paper pieces on the ground but tuck them into high stones? If your answer to all these questions is yes, please continue and hold your breath, then jump to the lines on the count of three. But if you’re not interested, don't bother reading further and straining your eyes...

Although a time machine has not yet been invented, I present you with an equally valuable work: ‘Turkish Letters.’ Written by Ogier Ghiselin de Busbecq, Turkish Letters is a must-read for those curious about and wanting to know more about the Ottoman Empire during the reign of Suleiman the Magnificent.

Spending time in many cities, roads, forests, mountains, stones, caravanserais, and military camps of the Ottoman lands, especially Istanbul, having the opportunity to chat with its people, and with the meticulousness of a scout and keen observation power, Busbecq transfers every detail first to his eyes, then to his heart, and then to his pen. In his work, he captures the reader and takes them back and forth between the XVIth and XXIst centuries...

Although the work sheds light on the dark garden of the Ottoman Empire in the short time span between 1555 and 1560, it essentially presents: the intrigues of Hürrem Sultan, the execution of Şehzade Mustafa, the true personality of Rüstem Pasha, the tulip gardens adorning every corner of the city like pearls, the birds kept in cages by the Ottoman people who valued freedom, the Borazancı birds kept because they were believed to scare away evil spirits, the connection of the value given to paper with their religion, their simple yet satisfying cuisine, the Arab sherbet drunk passionately in a society where alcohol was forbidden, the Christian slaves and beggars you wouldn’t expect to see in the streets, the treatment Busbecq received from Sultan Suleiman and his entourage, the heart-wrenching and hair-raising discipline and determination of the army during wartime, the archery competitions, horse training, the garments called 'çarşaf' worn by women that cover them like night, and much more.

Shall we continue? I can almost hear you saying yes. So let's dive into the work without losing any speed. As you accompany me with your eyes through the lines, you might be tempted to search for the book from relevant places and perhaps even add a new friend to your library, who knows...

Intense diplomatic relations between the Ottoman Empire and the Habsburgs became more frequent during the reign of Suleiman the Magnificent with the conquest of Belgrade and the incorporation of most of Hungary into the Ottoman sphere, which worried Archduke Ferdinand of Austria. As a result of this concern, Ogier Ghiselin de Busbecq was sent to Istanbul to mend the strained relations between the Ottoman Empire and the Habsburgs and to negotiate a peace treaty. Spending time in the Ottoman lands to fulfill his diplomatic duties and complete the mission entrusted to him by his state, Busbecq not only engaged in diplomatic activities but also had the opportunity to closely observe Ottoman culture and civilization, recording his observations in four long Latin letters addressed to his friend and colleague, the Hungarian-born Nikolaus Michault. These letters were translated into many European languages during the 16th, 17th, and 18th centuries and entered European literature as ‘Turkish Letters.’ The first Turkish translation of the work was done by Hüseyin Cahit Yalçın in 1939.

Providing important information about the economic, social, cultural, military, diplomatic, and court life of the Ottomans, the work offered Europe of that time a close-up view of the Ottoman Empire and acted as a bridge of iron between the Ottomans and the Habsburg dynasty, presenting both positive and negative depictions of the Ottoman state.

Now, let’s share some striking notes from this remarkable work, shall we?
Disguised in different attire to enter the military camp and make various observations, Busbecq wrote: ‘I dressed in clothes worn by the Christians in the area and, accompanied by two escorts, wandered everywhere without being recognized. What struck me first was that the soldiers did not leave the area assigned to their unit. Those familiar with our military camps would find this hard to believe. The truth is, there was complete silence and peace everywhere. It was impossible to see any quarrels or bullying, and everywhere was spotless...’

Admiring the military structure, soldiers, and order within the army, Busbecq wrote: ‘The Turkish armies are like majestic rivers swollen with rainwater. If they can seep through any obstacles in their path, they flow through that gap and cause endless destruction. If they overcome the barriers holding them back, they spread far and wide beyond imagination...’ ‘...One's breastplate is tight, another's helmet is too large, another's armor is too heavy to carry. There is always some mismatch, but the soldiers accept it calmly, believing that only cowards blame their weapons and vowing to show their best regardless of their equipment's condition...’

Regarding the hospitality traditions of the old Turkish customs, Busbecq observed: ‘The Janissaries usually visited me in pairs. When they were brought into my dining room, they greeted me respectfully, presented a bunch of hyacinths or narcissus, and then withdrew, taking care not to turn their backs on me...’

On birds, Busbecq wrote: ‘Turks approach all animals, especially birds, with compassion. Almost every peasant has a partridge. Early in the morning, the village shepherd whistles to call them, and they all gather together, spending the day following the shepherd to the fields to feed and then gathering again at the whistle to return home in the evening. It is said that peasants put them in their shirts as soon as they are born and keep them there for a couple of days, feeding them with their saliva, which helps the birds get used to them...’ ‘I noticed a few bird species in these lands that do not exist in Europe. Among them is a type of duck called the Borazancı bird. This duck has the ability to perfectly mimic the sound of a coachman's horn and is quite difficult to tame. The Turks believe it scares away evil spirits...’

Speaking of the Turks’ love for horses and the importance they place on horse training, Busbecq noted: ‘...The Turks show affection and care for horses from a young age, petting and loving them, even bringing them into their homes and treating them like their children. You won't find biting, kicking, or aggressive horses here. Oh my God, how different it is from our ways! The Turks like to train their horses to kneel on command and pick up a stick or sword with their teeth and hand it to the rider. They attach a silver ring to the nostrils of a horse that has successfully completed training, signifying its good education and training...’

On the presence of women in social life, Busbecq wrote: ‘Turkish women have high moral standards. Turks value women's chastity so much that they keep them locked up in their homes, almost never seeing daylight. If a woman goes out, she is extremely covered and veiled, appearing like a ghost to passersby....’

Regarding Turkish food and drink culture, Busbecq observed: ‘For Turks, wine is a great sin. Young men sometimes drink it hoping to be forgiven, but the elderly firmly believe it is a serious crime. Similarly, Turks would rather have their tongues cut out or their teeth fall out than eat something they consider unclean like frogs, snails, and turtles...’

On Suleiman the Magnificent and Hürrem Sultan, Busbecq wrote: ‘The Sultan, feeling the weight of the years, is dignified in appearance befitting the ruler of an empire. He was not blamed for any wrongdoings even during his youth by the Turks, abstained from wine from his early years, avoided bad habits, and apart from the execution of his son Mustafa, there is nothing significant against him. The Sultan, a strict guardian of religion and traditions, is nearly 60 years old, and his poor skin condition is believed to be due to a hidden disease or a non-healing wound on his leg. He is also very devoted to his wife, which people attribute to the love potions and spells she uses.’

Expressing the necessity of opening one's purse strings upon entering the Ottoman borders and how it pleases the Turks, Busbecq wrote: ‘Anyone wishing to live among the Turks must open their purse as soon as they cross the border and keep it open until they leave the country, constantly distributing money and praying that it doesn’t go to waste. Even if no result is achieved, the only way to soften the hard hearts of the Turks, who detest other nations, is through money. Money acts like a charm to soften their stubborn heads...’

Is that enough? If not, there is much more in the book... If you want to wander the streets of the Ottoman Empire, see the Borazancı bird mimicking the sound of a coachman's horn, discover bird species, run in tulip and hyacinth gardens, witness the skillful training of a horse, encounter a jackal in the forests, drink Arab sherbet or ayran when thirsty, host an ambassador in the military camp, see how much Turks value money, take a deep breath in front of Istanbul's unique scenery, listen to the public's account of the execution of Şehzade Mustafa, get angry at Rüstem Pasha's corruption, get to know Sultan Suleiman the Magnificent up close and chat with him, don’t wait, go get the book and lose yourself in the Ottoman lands. Maybe we'll run into each other in a street and have a chat, who knows?

Note: Don’t forget your coat! 😊

Reading Suggestions for the Curious

Ogier Ghiselin de Busbecq, Türk Mektupları Kanuni Döneminde Bir Elçinin Gözlemleri (155-1560), çev. Derin Türkömer, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.

Zeki Arıkan, “Busbecq’in ‘Türklere Karşı Savaş Tasarısı’”, Belleten, Cilt 57, Sayı 218, 1993, ss. 113-160.

Firdevs Çetin, “XVI. Asır Alman Seyyahlarına Göre Osmanlı Toplumu (Müslüman Davranış ve Törenleri ile Dini Mekânlar”, Vakıflar Dergisi, Aralık 2010, Sayı 34, ss. 19-33.

Mervenur Satçelik, Yüksek Lisans Öğrencisi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı

Bir zaman makinesinin düğmesine basıp Kanuni Sultan Süleyman dönemine ışınlanma şansınız var şeklinde bir ilan versem bana kulak verir miydiniz? Peki, bu zaman makinesine ulaşmak herkes tarafından mümkündür desem veya size Hürrem Sultan’ın halkın gözünde nasıl biri olduğunu öğrenmek ister misiniz diye sorsam ya da Şehzade Mustafa’nın katlini HD bir ekrandan izleme şansı versem, Türklerin kâğıt parçalarını neden yere atmayıp yüksek taşların aralarına sıkıştırdıklarını anlatmamı ister misiniz diye sorsam? Eğer tüm bu sorulara cevabınız evet ise lütfen devam edin ve nefesinizi tutup üç deyince satırlara atlayın. Fakat ilginizi çekmediyse hiç satırları okumaya devam edip de gözlerinizi yormayın...

Her ne kadar zaman makinesi henüz icat edilmemiş olsa da en az onun kadar kıymetli bir eser ile karşınızdayım: ‘Türk Mektupları.’ Ogier Ghiselin de Busbecq tarafından kaleme alınan Türk Mektupları, Kanuni dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nu merak edenler ve tanımak isteyenler için başucu kitabı olmaya aday bir eser.

İstanbul başta olmak üzere, Osmanlı topraklarının pek çok kentinde, yollarında, ormanlarında, dağlarında, taşlarında, kervansaraylarında, ordugâhında zaman geçiren, insanlarıyla sohbet etme fırsatı bulan ve adeta bir izci titizliği ve keskin gözlem gücü ile her ayrıntıyı önce gözlerine sonra kalbine sonra kalemine aktaran Busbecq, eserinde okuyucuyu esir alıp XVI. ve XXI. yüzyıllar arasında mekik dokutuyor adeta...

Eser, her ne kadar tarihin 1555 ve 1560 yılları arasındaki kısa zaman diliminde Osmanlı Devleti’nin karanlık bahçesine ışık tutsa da esasında; Hürrem Sultan’ın entrikaları, Şehzade Mustafa’nın katli, Rüstem Paşa’nın gerçek kişiliği, şehrin her bir köşesini inci misali süsleyen lale bahçeleri, özgürlüğe önem veren Osmanlı halkının kafeste beslediği kuşları, kötü ruhları ürküttüğü gerekçesi ile beslenen borazancı kuşları, kâğıt parçasına verilen değerin mensup oldukları din ile bağlantısı, sofraları sadeliği ile süsleyen fakat karınları doyurmaya yeten yemek kültürleri, içki içmenin yasak olduğu toplumda kana kana içilen Arap şerbeti, sokaklarda görmeyi ummayacağınız Hristiyan köleleri, dilenciler, elçiye zeval olmaz denilerek Busbecq’in Cihan Padişahı, Kanuni Sultan Süleyman’dan ve eşrafından görmüş olduğu muamelesi, savaş zamanı ordunun göz yaşartan ve tüyleri diken diken eden azmi ve disiplini, okçuluk hünerlerinin sergilendiği meydan yarışmaları, at terbiyesi eğitimleri, kadınların gece misali üzerlerine giydikleri çarşaf denen kıyafetleri ve çok daha nicelerini gözler önüne seriyor.

Tamam mı devam mı? Devam denildiğini duyar gibiyim. O halde hız kesmeden eseri incelemeye başlayalım. Siz satırlarda bana gözlerinizle eşlik ederken bir yandan da eseri ilgili yerlerden aratmaya hatta belki de alıp kütüphanenize bir yeni dost kazandırmaya meyledersiniz, kim bilir...

Osmanlı Devleti ile Habsburg arasındaki yoğun diplomatik ilişkiler, Kanuni döneminde Belgrad’ın fethi ile yoğunluk kazanmış ve Macaristan topraklarının büyük bir kısmının Osmanlı himayesine geçmesi Avusturya Arşidükü Ferdinand’ı endişelendirmişti. Bu endişenin bir getirisi olacak ki Ogier Ghiselin de Busbecq, Osmanlı Devleti ile Habsburg arasındaki bozuk olan ilişkileri yoluna koymak ve taraflar arasındaki barış antlaşmasını imzalayabilmek gayesi ile İstanbul’a gönderilmişti. Elçilik görevini yerine getirmek ve devletinin kendisine yüklediği misyonu tamamlamak için Osmanlı topraklarında vakit geçiren Busbecq, yalnızca diplomatik faaliyetlerde bulunmamış Osmanlı kültür ve medeniyetini yakından tanıma fırsatı elde ederek gözlemlerini dostu ve meslektaşı olan Macar asıllı Nikolous Michault’a yazdığı dört uzun Latince mektubunda aktarmıştır. Söz konusu bu mektup, zaman içerisinde 16, 17 ve 18. yüzyıllarda Avrupa’nın pek çok diline tercüme edilerek Avrupa literatürüne ‘Türk Mektupları’ şeklinde girmiştir. Eserin bizdeki ilk Türkçe çevirisi ise 1939 yılında Hüseyin Cahit Yalçın tarafından yapılmıştır.

Osmanlıların iktisadi, içtimai, sosyal, toplumsal, kültürel, askeri, diplomasi ve saray hayatına dair önemli bilgiler vererek o dönem Avrupa’ya Osmanlı Devleti’ni yakından tanıma fırsatı sağlamış ve Osmanlılar ile Habsburg Hanedanlığı arasında adeta demirden bir köprü görevi görerek Osmanlı Devleti’ne dair olumlu olumsuz tasvirlerde bulunmuştur.

Şimdi birlikte çarpıcı eserden birkaç çarpıcı not paylaşalım ne dersiniz?

Tebdili bir kıyafet ile ordugâha girerek çeşitli gözlemlerde bulunan Busbecq; ‘O yöredeki Hristiyanların giydiği bir elbiseyi geçirip kim olduğum anlaşılmadan iki refakatçi ile her yerde dolaşıyordu. Öncelikle dikkatimi çeken şey askerin kendi birliğine ait mıntıka dışına çıkmamasıydı. Bizim ordugâhı bilenler buna inanmakta zorlanır. Gerçek olan şu ki, her tarafta tam bir sessizlik ve huzur hâkimdi. Ne bir münakaşaya ne de bir zorbalığa rastlamak mümkündü, her yer tertemizdi....’

Devletin askeri yapısı, askerleri ve ordu içindeki nizama hayranlık duyan Busbecq; ‘Türk orduları yağmur sularının kabarttığı azametli nehir gibidir. Aktığı yatağın herhangi bir yerinde onları durduran engelden sızıp geçebilirseler bu gedikten boşalarak sonsuz tahribat yaparlar. Hatta onları engelleyen setleri aştılar mı uzaklara yayılıp tahmin ötesine uzanırlar...’ ‘...Birinin göğüs zırhı dar, diğerinin miğferi bol gelir, diğerinin zırhı ağırdır taşıyamaz. Her yerde bir terslik vardır fakat bunu askerler sükûnetle kabul ederler, yalnız korkakların silahlarına kabahat bulduğunu düşünür ve teçhizat ne durumda olursa olsun savaşta en iyi hallerini göstereceklerine ant içerler...’

Eski Türk anane ve geleneklerinden misafirperverlik ile alakalı gözlemlerde bulunan Busbecq; ‘Yeniçeriler genelde ziyaretime ikişer ikişer gelirdi, yemek odama alındıkları zaman beni saygı ile selamlar, bir demet sümbül veya nergis takdim eder ardından bana sırtlarını dönmemeye gayret ederek geri çekilirlerdi...’

Kuşlar hakkında Busbecq; ‘Türkler tüm hayvanlara özellikle kuşlara şefkatle yaklaşırlar. Hemen hemen her köylünün kekliği vardır, sabah erkenden köyün çobanı ıslık çalıp onları çağırır hepsi bir araya toplaşır, tüm gün çobanın peşinde tarlaya gidip yemlenir ve akşamüstü yine ıslıkla bir araya gelip evlerine dağılırlardı. Söylenene göre köylüler onları doğar doğmaz gömleklerinin içine koyup bir iki gün orada bakar ve arada tükürükleri ile beslerlermiş ve bu da onların alışmasını sağlarmış...’ ‘Avrupa’da olmayan birkaç kuş türü fark ettim bu topraklarda. Aralarında borazancı kuş dedikleri bir ördek cinsi var. Bu ördek posta arabasını sürenlerin sesini aynen taklit edebilme yeteneğine sahip, zapt edilmesi de oldukça güç ve Türkler, onun kötü ruhları ürküttüğüne inanıyor...’

Türklerin atlara karşı sevgi dolu oluşundan ve atların eğitimine büyük önem verilmesinden bahseden Busbecq; ‘...Türkler, atlara küçüklükten sevgi ve ihtimam gösterirler, onları okşayıp severek evlerine hatta sofralarına bile alıp çocuklarından ayırt etmeden severler. Buralarda ısıran, çifte atan, saldıran atlara rastlamazsınız. Aman Tanrım, bizim usullerimizden ne kadar da farklı! Türkler, atlarını bir komutla diz çökecek ve yerdeki bir sopayı veya kılıcı dişleri ile alıp sırtındaki biniciye verecek şekilde terbiye etmekten hoşlanır ve bunları öğrenen atın burun deliklerine de başarılı ve iyi eğitim görmüş olduklarına dair gümüş halka takarlar...’

Kadınların toplumsal hayattaki varlığına dair Busbecq; ‘Türk kadınları yüksek ahlak seviyesine sahiptir, Türkler kadınların iffetine o kadar değer verir ki eve kapatır ve öyle saklar ki neredeyse gün ışığı görmezler. Eğer sokağa çıkarsa bir kadın, son derece örtülü ve kapalı olurlar öyle ki yoldan geçenlere hayalet gibi görünürler....’

Türklerin yiyecek ve içecek kültürleri hakkında Busbecq; ‘Türkler için şarap büyük suçtur. Gençler affolunmak ümidiyle içer bazen fakat yaşlılar kesinlikle ciddi suç olduğuna inanır. Aynı zamanda Türkler, kurbağa, sümüklüböcek ve kaplumbağa gibi temiz kabul etmediği yiyeceği ağzına koymaktansa dilinin kesilmesini veya dişlerinin dökülmesini ister....’

Kanuni Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan hakkında Busbecq; ‘Yılların ağırlığını hissetmeye başlayan sultan, görünüşü ile bir imparatorluğun hükümdarına yakışan seviyede. Hatalar yapmış olabileceği gençlik döneminde dahi Türklerin gözünde suçlanmamış, ilk yıllarında dahi şaraptan uzak durmuş, kötü alışkanlıklara kapılmamış, oğlu Mustafa’nın katlinden başka aleyhinde sürülecek önemli bir şey bulunmamaktadır. Dinin ve geleneklerin katı muhafızı olan hükümdar, neredeyse 60 yaşında ve cildinin bozuk olmasının sebebi muhtemelen gizli bir hastalıktan veya bacağındaki iyileşmeyen yaradan ileri geldiği sanılıyor. Ayrıca karısına oldukça düşkün ve bunun sebebini halk, karısının kullandığı aşk iksirlerine ve büyülere bağlıyor.

Osmanlı Devleti’nin sınırlarına girer girmez para kesesinin ağzının açılması gerektiğini ve bu durumun Türkleri oldukça mutlu ettiğini ifade eden Busbecq; ‘Türklerin arasında yaşamak isteyen birisi hududu geçer geçmez para kesesinin ağzını açmalı ve ülkeyi terk edene kadar kapatmamalı, sürekli saçmalı ve bunun boşa gitmemesi için de dua etmeli. Bir sonuç alınmasa da diğer milletlerden nefret eden Türklerin katı yüreklerini yumuşatmanın tek yolu budur. Para onların dik başlı kafalarını yumuşatmak için tılsım gibi etki eder...’

Yeterli mi bu kadar? Eğer yetmez derseniz, eserde çok daha fazlası var... Siz de Osmanlı sokaklarında dolaşmak, posta arabasının sesini taklit edebilen borazancı kuşunu görmek, kuş türlerini keşfetmek, lale ve sümbül bahçelerinde koşmak, bir atın ustaca eğitimine tanık olmak, ormanlarda tek başınıza dolaşırken çakal denen hayvanı görmek, içiniz yanınca Arap şerbeti veya ayran içmek, ordugâhta bir elçiyi ağırlamak, Türklerin paraya nasıl da değer verdiklerini görmek, İstanbul’un eşsiz manzarası karşısında derin bir nefes çekmek, Şehzade Mustafa’nın katlini halkın dilinden dinlemek, Rüstem Paşa’nın rüşvetçiliğine sinirlenmek, Cihan Padişahı Kanuni Sultan Süleyman’ı yakından tanımak ve onunla sohbet etmek isterseniz hiç durmayın derhal gidip kitabı alın ve Osmanlı topraklarında kaybolun. Belki de kaybolduğunuz sokakta karşılaşır iki çift laf ederiz belli mi olur?

Not: Ceketinizi almayı unutmayın! 😊

Meraklısına Okuma Önerileri

Ogier Ghiselin de Busbecq, Türk Mektupları Kanuni Döneminde Bir Elçinin Gözlemleri (155-1560), çev. Derin Türkömer, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.

Zeki Arıkan, “Busbecq’in ‘Türklere Karşı Savaş Tasarısı’”, Belleten, Cilt 57, Sayı 218, 1993, ss. 113-160.

Firdevs Çetin, “XVI. Asır Alman Seyyahlarına Göre Osmanlı Toplumu (Müslüman Davranış ve Törenleri ile Dini Mekânlar”, Vakıflar Dergisi, Aralık 2010, Sayı 34, ss. 19-33.