#31 IN SEARCH OF THE TRUTH BETWEEN THE LINES OF SOURCES: A COMPARATIVE ACCOUNT OF ÇALDIRAN
KAYNAKLARIN SATIR ARALARINDA GERÇEĞİN PEŞİNDE: MUKAYESELİ BİR ÇALDIRAN ANLATISI
Muhammet Yener, Undergraduate Student, İnönü University History Department
Introduction
When researching Ottoman-Safavid relations, we encounter two empires that fought each other over many years. A myriad of factors emerges as the causes of their conflicts, with religious reasons standing out prominently. The Safavids attempted to eradicate Sunni influences in their territories and promoted Shi'ism in Anatolia, which inevitably led to confrontations between the two states.
Despite over five hundred years since the Battle of Chaldiran between Sultan Selim I of the Ottoman Empire and Shah Ismail of the Safavid Empire, its outcomes remain significant today. While Ottoman sources describe this battle as a decisive victory, Safavid sources do not view it as a defeat. This study will explore the development and consequences of the Battle of Chaldiran, providing a clearer understanding through a comparative analysis of both sides and other historical accounts.
Ottoman Sources on the Battle of Chaldiran
In the early 16th century, Shah Ismail founded a state in Iran based on Shia beliefs and began a widespread Shia propaganda campaign that threatened the unity of Anatolia. His followers in the region were known as Kizilbash, a term which Ottoman sources often associated with rebellion, pillage, and heresy. Shah Ismail’s call led to migrations from Anatolia to the Safavid State. From his days as a prince, Sultan Selim I was disturbed by how Shah Ismail’s missionaries weakened Ottoman authority in Anatolia, and addressing this became one of his priorities upon ascending the throne.
The Battle of Chaldiran played a crucial role in resolving this issue. While the reasons for the battle intertwine religious and political motives, the continuation of Safavid influence in Anatolia meant the spread of Shiism and potential loss of the region. Shah Ismail not only influenced the public but also numerous religious orders in Anatolia, who paid a type of tribute known as "Nezir" to him. A report presented to Sultan Selim by Ali b. Abdülkerim stated, "They shout for the Shah and wish to destroy the Ottomans. Why shouldn't we counter this by invoking Allah?" highlighting the reasons for the Battle of Chaldiran.
Idris-i Bitlisi described the situation at the time, noting that the descendants of the followers of sheikhs from Ardabil were present in these regions. The great scholars and imams of the Ottoman Empire declared that eliminating this oppressive group was a higher priority than fighting against infidels, Franks, or Tatars.
During Sultan Selim's reign, Sheikh al-Islam Ibn Kemal Paşazade issued a fatwa stating, "Anyone who wears the distinctive red cap of the Kizilbash without necessity shall be overwhelmed by the fear of infidelity... They shall be treated as apostates. Even if they are defeated, the fight will continue in their narrow cities. If someone adopts their religion, their execution is absolutely necessary." Solakzade recorded the effects of these fatwas: "When the Sultan resided in Anatolia, he ordered provincial governors to supervise the Kizilbash, registering everyone older than seven. Among the forty thousand heretics, some were killed, and others were captured."
In response to this situation, a council convened in Edirne decided to go to war, prompting Sultan Selim to embark on a campaign to Iran and notify Shah Ismail via a letter. The Ottoman army passed through Yenişehir, Seyitgazi, and Konya, reaching Sivas. The Sultan left a reserve force of 40,000 men between Sivas and Kayseri to counter a potential Shia uprising. In another letter to Shah Ismail, he stated, "Despite advancing through your land for days, you have not confronted me." The Ottoman army reached the Chaldiran Plain in Iranian Azerbaijan on August 23, 1514.
Feridun Emecen, who conducted in-depth research on the numbers of soldiers involved in the battle, stated that both sides had armies ranging between 40,000 and 60,000. The battle began with an attack by Shah's 40,000 elite cavalrymen, while Ustaclu Muhammad simultaneously attacked the forces from Anatolia and Karaman. However, the Anatolian Beylerbeyi, Sinan Pasha, executed a planned withdrawal, leading the Safavid soldiers directly into the line of fire of the Turkish artillery. The sudden barrage inflicted severe damage on the Shia army's flank, killing many Safavid commanders. Sinan Pasha's forces also dispersed the Iranian infantry under the command of Abdülbaki Han, who was killed in the process. Those who fled went to join Shah Ismail, who, facing the effective fire of cannons and rifles, was forced to retreat.
Shah Ismail first fled to Tabriz, then to Dergezin. Following his injury and escape, the Iranian army could no longer sustain resistance, and the battle concluded with a decisive Ottoman victory. Sultan Selim entered the Safavid capital of Tabriz on September 16, 1514, following the victory.
Safavid Sources on the Battle of Chaldiran
The Farsi chronicle Habibü's-siyer, written in 1524, discusses the Battle of Chaldiran that occurred on August 23, 1514, in the plains north-west of Hoy, where Ottoman and Safavid forces clashed. The author summarizes the battle's outcomes and how the Safavids perceived it, highlighting a distinct interpretation from Ottoman sources. It's noted that many authors of such early Safavid works, like *Habibü's-siyer*, may not have witnessed the battle firsthand, yet their writings, commenced a few years post-battle, are deemed crucial for historical context.
According to Safavid sources, Sultan Selim’s campaign into Iran was motivated primarily by two factors. First, upon his accession, Selim became aware of a rising Shah in Iran who had taken control of surrounding areas and posed a threat to Ottoman lands. It was reported that Selim encouraged Shah Ismail to support Sultan Murad, his nephew and a refugee in the Safavid court, to seize lands in Rum. The second factor was the provocation from the governor of Diyarbakir, Han Muhammed Ustaclu, who sent threatening letters to Selim and incited destruction in Anatolia through Nur Ali Halife Rumlu’s actions.
When Sultan Selim advanced towards Iran, Shah Ismail, informed of the impending threat, decided to act without gathering additional forces. To communicate his stance, Selim sent an envoy to Shah Ismail, who met the Ottoman ambassador in Hamedan, provided him with gifts, and sent him back with a message declaring his intention to capture Ottoman territories.
Upon reaching the Chaldiran battlefield, it was observed that Sultan Selim’s army was encircled by cannons. Safavid sources mention that the initial superiority of the Kizilbash army was compromised by artillery fire led by Han Muhammed Ustaclu, followed by a devastating attack on the Kizilbash's left flank by the Ottomans. The fierce gunfire from two thousand Ottoman riflemen nearly annihilated Shah’s forces. Facing worsening conditions, Shah Ismail decided to retreat, adopting a new military strategy. Safavid accounts describe this retreat as a tactical maneuver to lure the Ottoman forces deeper into Iranian territory. The retreat continued from Tebriz to Dergezin following Shah's injury.
Safavid sources claim that Sultan Selim, perceiving the retreat as a ruse, ordered his forces not to pursue the Kizilbash. Upon reaching Tebriz, Selim reportedly lacked the courage to advance further, and the decision to retreat was deemed the safest for him and his troops, expedited by a famine and unrest among his soldiers in the city. After approximately eight days in Tebriz, Shah Ismail retook the city, reappointed officials to the vacated administrative positions, and spent the winter there. Safavid historians assert that if Sultan Selim were to return, Shah Ismail was prepared to fight and seek revenge, suggesting that Selim’s reluctance to face this risk prevented another campaign into Iran.
European Sources on the Battle of Chaldiran
The Battle of Chaldiran, a significant clash between the Ottoman and Safavid empires, is extensively documented in Venetian sources and has been the subject of many important historical works. In his book, “Ismael et Tamas re di Persia”, the author discusses how Yavuz Sultan Selim defeated Shah Ismail in this battle, gaining fame for his victory.
Venetian sources attribute the primary cause of the battle to Shah Ismail's support for the claims to the throne of Sultan Selim's brother, Ahmed, and his children, and his instigation of them against Selim. The quick succession from the conflict between Sultan Selim and his brother Ahmed to the Battle of Chaldiran reinforces this claim by the Venetians. Marino Sanuto's notes from September 1514 include a letter sent from Cyprus stating that Sultan Selim sent an envoy to Shah Ismail's court demanding the return of Prince Murad, the son of Prince Ahmed.
Paolo Giovio, an assistant to Pope Leo X and informed through correspondences with various diplomats, states in his book that Sultan Selim, after punishing those who supported his brother Sultan Ahmed, made peace with the King of Hungary and reaffirmed his father Bayezid's peace treaty with the Venetians before heading to battle against Shah Ismail in 1514 with an army of 200,000. Marino Santano writes that Sultan Selim inflicted significant damage upon reaching Shah Ismail's lands. Hearing this, Shah Ismail gathered an army and personally joined the battle, sending two key commanders with cavalry units. This army encountered Sultan Selim’s forces ten days later. While Menavino claims that Sultan Selim’s army was 300,000 strong, most historians agree on a figure of 200,000. Estimates place Shah Ismail’s forces between 20,000 and 90,000. Venetian historians largely agree that Shah Ismail's army was split into two parts, each engaging in battle sequentially. According to Sanuto, the strength of Shah Ismail’s forces was 73,000. Menavino notes that Prince Murat was present in Shah Ismail’s army, though other historians remain silent on this detail. Giovio’s account concludes that both sides eventually took battle positions when escape became impossible, noting that Selim had eighty thousand cavalry on that day.
Portuguese sources describe a meeting between the Portuguese governor and a Safavid commander, though the commander’s name is not specified. This Safavid commander, who spoke face-to-face with Governor Afonso de Albuquerque, detailed the battle extensively, and these accounts were recorded by the Portuguese. This conversation aligns closely with other descriptions of the Battle of Chaldiran. During the discussion, the commander explained that the Ottoman army, with 30,000 cavalry and numerous infantry, advanced towards Tabriz and attacked a mountain pass near the city. Safavid vanguard forces reached the mountain before the Ottomans and tried to block their passage. However, when Shah Ismail's main army arrived, he ordered the vanguard to retreat from the pass, allowing the Ottoman forces to pass and secure a position with the mountain at their back. This account confirms that the Safavid forces reached the battlefield before the Ottomans, and the numbers involved in the battle are consistent with other sources. The arrangement of the Ottoman army followed the traditional Turkish military structure of right, center, and left divisions, a formation mirrored by the Safavid forces.
Conclusion
Ottoman sources legitimize the Battle of Chaldiran as a resolution of religious discord, whereas Safavid sources interpret the conflict largely as a struggle for sovereignty triggered by political reasons, framing it around the Ottomans' ambitions for new territories and their intentions of invasion into Iran. Yılmaz Öztuna highlights the significance of the battle, noting that any Ottoman failure could have resulted in Central Anatolia falling under Shah Ismail’s control, potentially leading to the region's conversion to Shiism and disrupting the unity of Anatolia.
Venetian sources, along with Iranian accounts, praise the valor of the Kizilbash. They cite Shah Ismail’s injury and the Ottoman artillery superiority as the primary reasons for the Safavid defeat. They associate Yavuz Sultan Selim's early departure from Tabriz with a lack of provisions, fear of Shah Ismail’s revenge, and a potential defeat of the Ottoman army in the days following the battle. Turkish sources, on the other hand, attribute Sultan Selim's withdrawal to the Ottoman army's disobedience. As such, the reasons for Yavuz Sultan Selim’s early departure from Tabriz remain a point of contention. While Venetian and Safavid sources corroborate and complement each other, Venetian accounts are often considered more accurate. There is also discrepancy among sources regarding the number of casualties.
Yılmaz Öztuna describes the Turkish forces that met on the morning of August 23, 1514, as the most formidable military powers of their time, with their commanders ranked among the most distinguished military leaders in history. He notes that the Ottoman army had a tactical advantage due to its superior equipment, whereas the Safavid army’s advantage lay in their shorter travel distance to the battlefield, which kept them relatively fresher.
In conclusion, the Ottoman Empire's decisive victory over the Safavid forces allowed it to advance further east than ever before, seizing Shah Ismail’s treasury, throne, harem, and even the capital city. This battle continues to have a profound impact on the unity of Anatolia today. Furthermore, the significant losses sustained by the Safavid State, including many of its commanders, took about twenty years to recover from, during which time the Ottoman Empire seized opportunities to achieve greater conquests in the south and west.
References
Asiye Şenol, Osmanlı-Safevî İlişkileri ve Çaldıran Savaşı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2018.
Masoumeh Ekhtiari Charoymaghi, “Venedik ve Safevî Kaynaklarına Göre Çaldıran Savaşı”, Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, Sayı 4, 2021, ss. 4-27.
Mustafa Çetin Varlık, “Çaldıran Savaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 8, 1993, ss.193-195.
Tuna Kaan Taştan, “Portekiz Kaynalarında Çaldıran Savaşı’na Ait Bir Anlatım”, Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt 41, sayı 72, 2022, ss. 186-210.
Vural Genç, “Safevi Kroniklerinde Çaldıran Savaşı”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Cilt 5, Sayı 8, 2019, ss. 41-50.
Muhammet YENER, Lisans Öğrencisi, İnönü Üniversitesi Tarih Bölümü
Giriş
Osmanlı-Safevi ilişkilerini araştırdığımız zaman, uzun yıllar boyunca birbiriyle savaşmış iki devlet görülmektedir. İki devlet arasındaki savaşların sebeplerini araştırdığımızda bir çok unsur göze çarpmaktadır ana unsur olarak da dini sebepler karşımıza çıkmaktadır. Safeviler hâkim oldukları yerlerde Sünnîliğin izlerini yok etmeye çalışmış, Anadolda Şiîliği yayma faaliyetinde bulunmuştur. Bu durum iki devletin karşı karşıya gelmesini sağlamıştır.
Osmanlı Devleti hükümdarı Sultan Selim Han ve Safevi hükümdarı Şah İsmail arasında geçen Çaldıran Savaşı, aradan beş yüz geçmesine rağmen sonuçları itibarıyla hala önemini korumaktadır.
Osmanlı kaynakları bu savaştan kesin bir galibiyet olarak bahsederken, Safevi kaynakları bunu bir mağlubiyet olarak görmezler. Bu çalışmada Çaldıran Savaşının oluşum evresini, sonuçlarını iki tarafın ve diğer kaynakların karşılıklı okunması meselenin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.
Osmanlı Kaynaklarında Çaldıran Muharebesi
XVI. yüzyılın başlarında İran'da Şii inanış temelinde bir devlet kuran Şah İsmail, Anadolu'nun birliğini sarsacak geniş çaplı bir Şii propagandası yürütmeye başladı. Bu faaliyetler aracılığıyla Anadolu'daki taraftarlarına Kızılbaş adı verildi. Osmanlı kaynakları, "Kızılbaş" terimini genellikle isyancı, yağmacı, rafizi gibi olumsuz anlamlarla kullanır. Şah İsmail'in çağrısıyla Anadolu'dan Safevi Devleti'ne göçler gerçekleşiyordu. Yavuz Sultan Selim, şehzadelik döneminden itibaren, Şah İsmail'in dâilerinin Anadolu'da Osmanlı otoritesini zayıflattığını düşünerek Safevilerden duyduğu rahatsızlığı tahtta ilk işlerinden biri olarak ele alacaktı.
Çaldıran Savaşı, bu sorunun çözümünde kilit bir rol oynayacaktı. Savaşın sebepleri dini ve siyasi olarak ayrılsa da bu iki faktör birbirine iç içe geçmiştir. Eğer Safeviler'in Anadolu üzerindeki etkisi sonlandırılmazsa, hem Şiilik yayılacak hem de Anadolu kaybedilecektir. Şah İsmail, Anadolu'da sadece halkı değil, birçok tarikatı da etkilemiştir. Bu tarikatlar Şah'a, "Nezir" adı verilen bir tür vergi ödemektedirler. Ali b. Abdülkerim'in Yavuz Sultan Selim'e sunduğu raporda, "Onlar Şah diye Osmanlı'yı yıkmak istiyorlar. Biz neden Allah Allah diyerek karşı koymayalım?" ifadeleri Çaldıran Savaşı'nın nedenlerini açıklamaktadır.
İdris-i Bitlisi o dönemde yaşananları, "Erdebil şeyhlerinin müritleri ve inananları arasında kalan ilhat sahibi torunlar bu bölgelerde bulunuyor. Osmanlı'nın büyük âlimleri ve derinlemesine bilgi sahibi imamlar, bu zalim grupların ortadan kaldırılmasının, kâfirlerle ve Frenk ile Tatar'a karşı savaşmaktan daha öncelikli olduğunu söylediler" şeklinde yazmıştır.
Yavuz döneminde Şeyhülislam olan İbn Kemal Paşazade, bir fetvasında, "Her kim, zorunluluk olmadan onlara özgü kırmızı şapkayı giyerse, onun üzerine küfür korkusu hâkim olur... Bunlar, dinden çıkanların muamelesini görürler. Yenilseler bile, dar şehirlerinde savaş devam eder. Birisi onların dinini benimserse, kesinlikle öldürülmesi gerekir" demiştir. Safevi yanlısı Kızılbaş Türkmenler için verilen bu fetvaların etkilerini Solakazade, "Padişah Anadolu'da bulunduğu zaman, Kızılbaşları denetlemek için il valilerine emirler göndermiş, yedi yaşından büyüklerin adlarını kaydettirmiştir. Toplam kırk bin sapkın arasından kimi öldürülmüş, kimi tutsak edilmiştir" şeklinde aktarmıştır.
Bu duruma karşı Edirne'de toplanan olağanüstü divanda alınan savaş kararıyla Sultan Selim, İran seferine çıkmış ve Şah İsmail'e durumu bir mektupla bildirmiştir. Osmanlı ordusu, Yenişehir, Seyitgazi ve Konya üzerinden Sivas'a ulaşmıştır. Padişah, muhtemel bir Şii ayaklanmasına karşı Sivas-Kayseri arasında 40.000 kişilik bir ihtiyat kuvveti bırakmıştır. Şah İsmail'e gönderdiği başka bir mektupta, "Günlerdir ülkende ilerlememe rağmen karşıma çıkmadın" demiştir. Osmanlı ordusu, 23 Ağustos 1514'te İran Azerbaycanı'nda Çaldıran Ovası'na ulaşmıştır.
Feridun Emecen, savaşa katılan asker sayıları üzerine yaptığı derin araştırmalar sonucunda, her iki tarafın da ordularının 40.000 ile 60.000 kişi arasında olduğunu belirtmiştir. Çaldıran Savaşı, Şah'ın 40.000 seçkin süvarisinin saldırısıyla başlamış, aynı anda Ustaclu Muhammed de Anadolu ve Karaman kuvvetlerine saldırmıştır. Ancak Anadolu Beylerbeyi Sinan Paşa, yapılan plan gereğince askerlerini çekerek Safevi askerlerini Türk topçularıyla karşı karşıya getirmiştir. Topçuların birdenbire açtığı ateş üzerine Şii ordusunun bu kanadı büyük zarar görmüştür. Önde gelen birçok Safevi komutanı ölmüştür. Sinan Paşa'nın kuvvetleri ayrıca, Abdülbâki Han komutasındaki İran piyadelerini dağıtmış ve bu komutanı öldürmüştür. Kaçanlar, Şah'ın yanına gitmiştir. Osmanlı merkez kuvvetlerine saldıran Şah İsmail, top ve tüfeklerin etkili ateşi karşısında geri çekilmek zorunda kalmıştır.
Şah İsmail önce Tebriz'e, oradan Dergezîn'e kaçmıştır. Onun yaralanıp kaçmasının ardından İran ordusu daha fazla direnememiş ve dağılmıştır; savaş Osmanlıların kesin zaferiyle sonuçlanmıştır. Zaferin ardından Yavuz Sultan Selim, 16 Eylül 1514'te Safevi Devleti'nin başkenti Tebriz'e girmiştir.
Safevi Kaynaklarında Çaldıran Muharebesi
1524 yılında yazılan Farsça kronik Habibü's-siyer, 23 Ağustos 1514'te Hoy'un kuzeybatısında yer alan Çaldıran Ovası'nda Osmanlı ve Safevi orduları arasında yaşanan Çaldıran Savaşı'nı ele alır. Kroniğin yazarı, savaşın sonuçlarını ve Safevilerin bu savaşı nasıl yorumladıklarını özetler. Savaşın erken dönem Safevi kaynaklarında Osmanlı kaynaklarından farklı olarak ele alındığı belirtilir. Habibü's-siyer gibi erken dönem eserlerinin yazarlarının çoğunun savaşa bizzat tanık olup olmadıkları bilinmemekle birlikte, bu eserlerin savaştan birkaç yıl sonra yazılmaya başlandığı ve bu nedenle önemli olduğu vurgulanır.
Sultan Selim'in İran seferinin sebepleri Safevi kaynaklarına göre iki ana noktaya dayanmaktadır. Birincisi, tahta çıktıktan sonra Selim'in, İran'da yükselen ve çevre bölgeleri ele geçiren bir Şah'ın varlığından haberdar olmasıdır. Selim'in, Safevi sarayına sığınmış olan ağabeyinin oğlu Sultan Murad'ın Rum topraklarını ele geçirmesi için Şah İsmail'i teşvik ettiği belirtilir. İkinci neden ise Diyarbekir valisi Han Muhammed Ustaclu'nun Selim'e tehdit içerikli mektuplar göndermesi ve Anadolu'da yıkıma neden olan Nur Ali Halife Rumlu'nun faaliyetleridir.
Safevi kaynaklarına göre, Sultan Selim'in İran'a doğru ilerleyişinden haberdar olan Şah İsmail, daha fazla asker toplamaya gerek görmeden harekete geçer. Selim, Şah İsmail'i durumdan haberdar etmek için bir elçi gönderir. Şah, Hemedan'da Osmanlı elçisini karşılar ve ona hediyeler vererek geri gönderirken Osmanlı topraklarını ele geçirme niyetini de ilettirir.
Çaldıran Meydanı'na varıldığında, Sultan Selim'in ordusunun çevresinin top arabaları ile çevrili olduğu görülür. Safevi kaynakları, Kızılbaş ordusunun başlangıçtaki üstünlüğünün Han Muhammed Ustaclu'nun top ateşiyle yıkılmasına ve ardından Osmanlıların Kızılbaşların sol kanadını yok etmesine kadar sürdüğünü belirtir. İki bin Osmanlı tüfekçisinin, Şah'ın askerlerini etkili ateşle neredeyse yok ettiği anlatılır. Durumun kötüye gitmesi üzerine, Şah yeni bir savaş taktiği benimseyerek ordusunu geri çekmeye karar verir. Safevi kaynakları, bu geri çekilmenin Osmanlıları İran'ın iç bölgelerine çekmek için bir taktik olduğunu ve Şah'ın yaralanmasıyla gerçekleşen bu çekilmenin Tebriz'e ve ardından Dergezin'e kadar sürdüğünü aktarır. Sultan Selim, bu hareketi bir hile olarak değerlendirip Kızılbaşların peşine düşülmemesini emreder.
Kaynaklar, Tebriz'e ulaşan Sultan Selim'in ileri gitmeye cesaret edemediğini ve geri dönmenin kendisi ve askerleri için en uygun seçenek olduğunu ifade eder. Şehirde baş gösteren kıtlık ve askerler arasındaki huzursuzluklar, Sultan'ın geri dönüşünü hızlandırır. Sultan Selim, Tebriz'de yaklaşık sekiz gün kaldıktan sonra, Şah İsmail Tebriz'e dönüp şehri yeniden ele geçirir ve yönetimde boşalan yerlere yeni atamalar yaparak kışı orada geçirir. Safevi tarihçileri, eğer Sultan Selim tekrar gelirse Şah'ın onunla savaşmaya hazır olduğunu ve intikam alacağını, ancak Selim'in bu riski göze alamayacağını belirtirler.
Avrupa Kaynaklarında Çaldıran Muharebesi
Çaldıran Savaşı, iki büyük güç olan Osmanlı ve Safevi devletleri arasında gerçekleşmiş olup, Venedik kaynaklarında genişçe yer bulmuştur ve pek çok önemli yazar bu konu hakkında eserler vermiştir. "Ismael et Tamas re di Persia" adlı kitabında, yazar Yavuz Sultan Selim'in bu savaşta Şah İsmail'i mağlup ederek ün kazandığını ifade etmiştir.
Venedik kaynakları, savaşın başlıca nedenini, Yavuz Sultan Selim'in kardeşi Ahmet ve onun çocuklarının taht iddialarına Şah İsmail'in destek vermesi ve onları Selim'e karşı kışkırtması olarak gösterir. Yavuz Sultan Selim ile kardeşi Ahmet arasındaki iç çatışmanın kısa sürede Çaldıran Savaşı'na dönüşmesi, Venediklilerin bu iddiasını pekiştirmektedir. Marino Sanuto'nun 1514 Eylül ayındaki notlarında, Kıbrıs'tan gönderdiği bir mektupta, Yavuz Sultan Selim'in Şah İsmail'in sarayına bir elçi göndererek Şehzade Ahmet'in oğlu Şehzade Murat'ın iadesini talep ettiği yazmaktadır.
Papa X. Leon'un yardımcısı Paolo Giovio, yazışmalarıyla bilgi sahibi olduğu farklı diplomatlarla olan ilişkileri sayesinde, kitabında Yavuz Sultan Selim'in, kardeşi Sultan Ahmed'e yardım edenleri cezalandırarak Macar Kralı ile barış anlaşması yaptığını ve babası Beyazıt'ın Venediklilerle yaptığı barış anlaşmasını onayladıktan sonra 1514'te 200.000 kişilik bir orduyla Şah İsmail'e karşı savaşa gittiğini belirtir. Marino Santano ise eserinde, Yavuz Sultan Selim'in, Şah İsmail'in topraklarına vardığında ona büyük zarar verdiğini yazmıştır. Şah İsmail, bu haber üzerine ordu toplayıp savaşa bizzat katılmış ve iki önemli komutanını silahlı süvarilerle savaşa göndermiştir. Bu ordu, on gün sonra Yavuz Sultan Selim'in ordusu ile karşılaşmıştır. Yavuz Sultan Selim'in ordusunun 200.000 veya 300.000 kişi olduğu tahmin ediliyor; Menavino bu sayıyı üç yüz bin olarak belirtmiş, ancak çoğu tarihçi 200.000 olarak kabul etmektedir. Şah İsmail'in ordusunun ise yirmi bin ile doksan bin arasında olduğu ifade edilmektedir. Venedik tarihçilerinin çoğu, Şah İsmail'in ordusunun iki kısma ayrıldığını belirtmiştir. Bu iki kısım sırayla savaşmıştır. Sanuto'ya göre, Şah İsmail'in ordusunun sayısı 73.000 idi. Menavino, Şehzade Murat'ın Şah İsmail'in ordusunda bulunduğunu belirtirken, diğer tarihçiler bu konuda yorum yapmamışlardır. Giovio'nun eserine göre, sonunda çatışmadan kaçmanın imkansız olduğu bir noktada her iki taraf savaş pozisyonu almıştır. O gün Selim'in seksen bin süvarisi bulunmaktaydı.
Portekiz kaynaklarında ise, Portekiz valisi ile bir Safevi komutanının görüşmesi anlatılır. Bu komutanın kim olduğuna dair bilgi verilmemektedir. Portekiz valisi Afonso de Albuquerque ile yüz yüze görüşen bu Safevi komutanı, savaşı detaylı bir şekilde anlatmış ve anlattıkları Portekizliler tarafından kaydedilmiştir. Afonso de Albuquerque ile bu komutanın konuşmaları, Çaldıran Savaşı hakkındaki diğer anlatımlarla uyumlu olduğu dikkat çekmektedir. Kumandan, savaştan haberdar olan Afonso de Albuquerque'nin sorduğu sorular üzerine, Osmanlı ordusunun 30.000 süvari ve çok sayıda piyade ile Tebriz'e doğru ilerleyip, Tebriz yakınlarındaki bir dağ geçidine saldırdığını anlatmıştır. Safevi ordusunun öncü birlikleri bu dağa daha önce ulaşmış ve Osmanlıların geçişine engel olmaya çalışmışlardır. Ancak, Şah İsmail'in ana ordusu vardığında, öncü birliklerine geçitten çekilmeleri emredilmiş ve Osmanlı ordusu geçitten geçip güvenli bir konuma yerleşmiştir. Bu olay, Osmanlı ordusunun Çaldıran Ovası'ndaki konumu ile uyum göstermektedir. Kumandanın ifadeleri, Şah İsmail'in ordusunun Osmanlılardan önce savaş alanına ulaştığını ve savaşa katılan sayılar konusunda diğer kaynaklarla uyumlu olduğunu belirtir. Osmanlı ordusunun dizilimi, çoğu kaynakta olduğu gibi bu savaşta da Türk savaş geleneklerine uygun olarak sağ, sol ve merkez olmak üzere üç bölüm halinde düzenlenmişti. Safevi ordusu da benzer şekilde üç bölümden oluşmaktaydı.
Sonuç
Osmanlı kaynakları, Çaldıran Savaşı'nı, dini ayrılıklara dayanan bir tehdidin bertaraf edilmesi olarak meşrulaştırırken, Safevi kaynakları bu çatışmayı daha ziyade politik sebeplerle tetiklenen bir egemenlik kavgası ve Osmanlıların İran'a yönelik yeni toprak arayışları ve istila niyetleri çerçevesinde değerlendirmektedirler. Yılmaz Öztuna, savaşın önemine dikkat çekerken, Osmanlı Türklerinin herhangi bir başarısızlığının Orta Anadolu'nun Şah İsmail'in kontrolüne geçmesine ve bölgenin Şiileşmesiyle Anadolu'nun birliğinin bozulmasına yol açabileceğini ifade etmiştir.
Venedik kaynakları, İran kaynaklarıyla birlikte Kızılbaşların cesaretini övgüyle anlatmaktadır. Şah İsmail'in yaralanması ve Osmanlıların topçu üstünlüğü, Safevi yenilgisinin başlıca nedenleri olarak görülmektedir. Yavuz Sultan Selim'in Tebriz'den erken ayrılmasını, gıda kıtlığı, Şah İsmail'in intikam alma korkusu ve Çaldıran Savaşı sonrasındaki günlerde Osmanlı ordusunun potansiyel yenilgisi ile ilişkilendirmektedirler. Türk kaynakları ise Yavuz Sultan Selim'in çekilmesini, Osmanlı Ordusu'nun kendisine itaat etmeyişine bağlamaktadır. Bu nedenle, Yavuz Sultan Selim'in Tebriz'den erken ayrılmasının sebepleri sürekli bir soru işareti olarak kalmıştır. Venedik ve Safevi kaynakları birbirini doğrulayıp tamamlarken, Venedik kaynakları daha doğru kabul edilmektedir. Kaynaklar, kayıp sayıları konusunda da birbirleriyle çelişmektedir.
Yılmaz Öztuna, 23 Ağustos 1514 sabahı karşılaşan bu Türk ordularını, dönemin en güçlü askeri kuvvetleri olarak nitelendirir. Bu orduların komutanlarını, sadece o çağın değil, tarih boyunca en seçkin askeri liderler arasında görür. Osmanlı ordusunun teçhizat açısından daha avantajlı olduğunu belirten Öztuna, Safevi ordusunun avantajının ise daha kısa mesafeden gelmesi ve dolayısıyla daha dinç olmaları olduğunu vurgular.
Netice olarak, Osmanlı Devleti'nin Safevi ordusunu darmadağın etmesiyle, daha önce hiç ilerlemediği kadar doğuya ilerleme imkanı bulmuş, Şah İsmail'in hazinesine, tahtına, haremine ve hatta başkentine sahip olmuştur. Bu savaş, bugün bile Anadolu'nun birliğini sağlamada büyük etki yapmaktadır. Ayrıca, büyük bir kısmını ve birçok komutanını kaybeden Safevi Devleti'nin bu yenilgiden toparlanması yaklaşık yirmi yıl sürmüş ve bu süreçte Osmanlı Devleti, güneyde ve batıda daha büyük fetihler yapma fırsatı bulmuştur.
Kaynaklar
Asiye Şenol, Osmanlı-Safevî İlişkileri ve Çaldıran Savaşı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2018.
Masoumeh Ekhtiari Charoymaghi, “Venedik ve Safevî Kaynaklarına Göre Çaldıran Savaşı”, Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, Sayı 4, 2021, ss. 4-27.
Mustafa Çetin Varlık, “Çaldıran Savaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 8, 1993, ss.193-195.
Tuna Kaan Taştan, “Portekiz Kaynalarında Çaldıran Savaşı’na Ait Bir Anlatım”, Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt 41, sayı 72, 2022, ss. 186-210.
Vural Genç, “Safevi Kroniklerinde Çaldıran Savaşı”,Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Cilt 5, Sayı 8, 2019, ss. 41-50.